آیه 57 سوره انبیاء

وَ تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ (57)

جلد 8 - صفحه 406

اما به فعل آنكه: وَ تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ‌: و قسم به خدا هر آينه البته البته تدبيرى نمايم بتان شما را تدبير پنهانى كه بد آيد شما را از آن تدبير بنا به قولى اين سخن را در پنهانى قوم گفت كه هيچكس نشنيد مگر يك نفر. پس آشكار نمود. خلاصه گفت تدبير نمايم در باره بتان شما. بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ‌: بعد از آنكه رو برگردانيد در حالتى كه پشت كننده باشيد بر ايشان.

نكته: ذكر تدبير و اجتهاد در كسر اصنام به صورت كيد و ايراد «تاء» قسم كه براى تعجب است، به جهت صعوبت اين امر بود، و توقف آن بر نوعى از حيل؛ چه حضرت، معاصر با نمرود كه در سركشى و استكبار و قوت سلطنت در نهايت مراتب، و معذلك ناصر كيش باطل خود و هادم بنيان دين حق بود، و لكن اراده الهى غالب و قاهر بر هر چيزى است.

مفسرين نقل نموده‌اند كه براى آنها در هر سالى مجمع و عيدى بود كه وقتى از عيد مراجعت مى‌كردند داخل بتخانه و پرستش بتان نموده بعد به منازل خود مى‌رفتند. على بن ابراهيم قمى فرمايد: چون حضرت ابراهيم نهى فرمود آنها را از بت‌پرستى و احتجاج نمود نپذيرفتند، موسم عيد رسيد. نمرود با تمام اهل مملكت به عيدگاه رفتند، و ابراهيم عليه السلام كراهت داشت از بيرون رفتن با آنها. پس او را موكل بتخانه نمودند. چون رفتند، ابراهيم عليه السلام طعامى مهيا و داخل بتخانه، نزد هر بتى آورده مى‌گفت: بخور و تكلم كن. پس جواب نمى‌داد با تيشه دست و پاى آن را مى‌شكست تا با تمام آنها چنين نمود «1».

وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا بِهِ عالِمِينَ (51) إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ (52) قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدِينَ (53) قالَ لَقَدْ كُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (54) قالُوا أَ جِئْتَنا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللاَّعِبِينَ (55)

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَ أَنَا عَلى‌ ذلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ (56) وَ تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ (57) فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلاَّ كَبِيراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ (58) قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ (59) قالُوا سَمِعْنا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقالُ لَهُ إِبْراهِيمُ (60)

قالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلى‌ أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ (61)

ترجمه‌

- و بتحقيق داديم به ابراهيم رشادتش را از پيش و بوديم باو دانايان‌

چون گفت بپدر و كسانش چيست اين تمثالهائى كه شمائيد مر آنها را براى عبادت اقامت كنندگان‌

گفتند يافتيم پدرانمان را براى آنها عبادت كنندگان‌

گفت بتحقيق باشيد شما و پدرانتان در گمراهى آشكار

گفتند آيا آمدى نزد ما براستى يا توئى از شوخى كنندگان‌

گفت بلى پروردگار شما پروردگار آسمانها و زمين است كه آفريد آنها را و منم بر آن از گواهان‌

و بخدا هر آينه چاره جوئى كنم البتّه‌

جلد 3 صفحه 558

براى بتهاى شما بعد از آنكه روى گردانيد از آنها پشت كنندگان‌

پس گردانيد آنها را پاره پاره مگر بت بزرگى را كه بود از براى آنها، باشد كه آنها باو رجوع كنند

گفتند كه كرد اين عمل را بخدايان ما همانا او باشد هر آينه از ستمكاران‌

گفتند شنيديم جوانى را كه ببدى ياد ميكرد آنها را كه گفته ميشود باو ابراهيم‌

گفتند پس بياوريد او را در برابر چشمهاى مردم شايد كه آنها گواهى دهند.

تفسير

- خداوند متعال بعد از ذكر حضرت موسى و هارون شروع بقصّه حضرت ابراهيم عليه السّلام فرمود باين تقريب كه ما به ابراهيم عطا نموديم رشد و صلاح و كفايت و فلاح و كليّه استعدادات لازمه مقام رسالت را كه در خور او بود و قابليّت آنرا داشت پيش از موسى و هارون و پيش از بروز كمالات حضرت ختمى مرتبت در عالم شهود با آنكه ميدانستيم او قابل و لايق اين خلعت است و بايد علم توحيد را در جهان افراشته نمايد در وقتى كه بعمو يا جدّ مادرى خود آزر و اقوام خويش بعنوان توبيخ و تحقير فرمود اين مجسمه‌هاى بى‌شعور چيست كه شما معتكف در گاه و خاضع در پيشگاه آنها شديد و در برابرشان بخاك مى‌افتيد و سجده ميكنيد گفتند ما تقليد از رويّه و طريقه آباء و اجدادمان مينمائيم كه بعبادت آنها قيام داشتند فرمود تحقيقا شما و پدرانتان در گمراهى و ضلالت واضح و آشكارى بوده و ميباشيد چون دليلى بر ادّعاء خودتان كه اينها مستحق پرستش و ستايشند نداشته و نداريد حضرات چون گمان نميكردند كسى از رويّه آنها جدّا تكذيب نمايد و نسبت گمراهى بآنها دهد تصوّر كردند حضرت ابراهيم با آنها شوخى و ملاعبه مينمايد لذا پرسيدند كه آيا براستى و از روى جد اين سخنان را ميگوئى يا مقصودت شوخى و ملعبه است حضرت فرمود اين چه تصوّر باطلى است شما ميكنيد كه من ملاعبه ميكنم و اينها خدايان شما هستند پروردگار شما پروردگار آسمانها و زمين است كه تمام آنها و موجوداتشان را از مكمن غيب بى‌سابقه بعرصه شهود آورده و من بگفته خود يقين دارم بحجّت و برهان بلكه بمشاهده و عيان و قسم بخدا فكر اساسى و تدبير مفيدى براى از بين بردن بتهاى شما خواهم نمود بعد از آنكه شما از آنها رو گردان شويد و پشت به بتها كنيد و بجانب صحرا براى مراسم عيد متوجّه گرديد چون گفته‌اند حضرات عيدى داشتند كه سالى يكروز براى تفريح و

جلد 3 صفحه 559

گردش بيرون ميرفتند و در مراجعت بحضور در معابد و سجده بتها ميپرداختند و اين فرمايش بعد از قسم را حضرت ابراهيم محرمانه ببعضى از آنها فرموده بود و در آنروز با آنها بيرون نرفت و عذرى آورد يا او را نمرود مستحفظ بتها قرار داده بود و او تمام بتها را با تبر خرد و پاره پاره كرد و بت بزرگ آنها را بحال خود باقى گذارد و تبر را بگردن او آويخت براى آنكه در مراجعت آنها از گردشگاه و مراجعه بآنحضرت بفرمايد اين كار را او كرده و نتيجه بگيرد كه بعدا ذكر خواهد شد و بنابر اين ضمير در اليه ممكن است بآنحضرت عود نمايد و ممكن است به بت بزرگ بعد از ارجاع آنحضرت آنان را بآن و مراجعه آنها باو و توجّه بحالش كه قابل پرسش نيست چه رسد بپرستش و گفته‌اند تاء قسم كه براى افاده تعجب است اينجا از آسان شدن اين كار بزرگ است بخواست خدا براى او و كلمه جذاذ بر وزن و بمعناى حطام است و بكسر نيز قرائت شده و چون قوم از صحرا مراجعت نمودند و اوضاع را دگرگون مشاهده كردند گفتند كه اين عمل ناروا را با خدايان ما نموده مسلّما چنين كسى ظلم بخود كرده كه مستوجب عقوبت شده و همان بعض كه شنيده بودند از حضرت ابراهيم آن جمله محرمانه را يا كسانيكه حضرت آنها را ملامت فرموده بود بر ستايش و پرستش بتها گفتند ما از جوانيكه باو ابراهيم ميگفتند شنيديم كه ميگفت من چنين قصدى دارم يا ملامت ميكرد ما و مردم را بر ستايش و پرستش بتها و ميگفت اينها مجسمه‌هاى بى‌روحى بيش نيستند و نميتوانند نفع و ضررى بكسى برسانند و نبايد در برابر آنها سجده نمود خلاصه آنكه صحبت بتها را ميكرد و در مقام عيب گيرى و چاره‌جوئى براى آنها بود و در نتيجه رأى دادند بأحضار حضرت و گفتند برويد او را بياوريد در حضور مردم استنطاق كنيد تا اقرارى كه ميكند مردم بشنوند و شهادت بدهند و حجّت بر تقصير او تمام شود يا مشاهده نمايند عقوبتى را كه ما بر او وارد مينمائيم و موجب عبرت شود.

جلد 3 صفحه 560

وَ تَاللّه‌ِ لَأَكِيدَن‌َّ أَصنامَكُم‌ بَعدَ أَن‌ تُوَلُّوا مُدبِرِين‌َ (57)

و قسم‌ ‌به‌ خداوند متعال‌ ‌هر‌ آينه‌ البته‌ تدبيري‌ مي‌كنم‌ بتهاي‌ ‌شما‌ ‌را‌ ‌بعد‌ ‌از‌

جلد 13 - صفحه 198

آنكه‌ پشت‌ كرديد و بيرون‌ رفتيد.

‌اينکه‌ كلام‌ ‌از‌ ابراهيم‌ خطاب‌ ‌به‌ مشركين‌ ‌است‌ لكن‌ بنحوي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ نشوند مثل‌ اينكه‌ پيش‌ ‌خود‌ فرمود ‌با‌ سه‌ تأكيد. قسم‌، لام‌ تأكيد، نون‌ مؤكده‌.

(وَ تَاللّه‌ِ): يكي‌ ‌از‌ صيغ‌ قسم‌ ‌است‌ ‌که‌ موجب‌ وجوب‌ فعل‌ مي‌شود و تخلّف‌ ‌آن‌ حرام‌ و موجب‌ كفاره‌ مي‌شود. و ‌اينکه‌ قسم‌ ‌به‌ ذات‌ اقدس‌ ربوبي‌ ‌است‌ چون‌ اللّه‌ اسم‌ ذات‌ ‌است‌ ‌که‌ مستجمع‌ جميع‌ كمالات‌ و منزه‌ ‌از‌ جميع‌ عيوب‌ و نواقص‌ ‌است‌ بخلاف‌ حق‌ ‌که‌ اشاره‌ ‌به‌ مقام‌ واجب‌ الوجودي‌ ‌است‌ و ‌به‌ خلاف‌ ‌هو‌ ‌که‌ اشاره‌ ‌به‌ مقام‌ غيب‌ الغيوبي‌ ‌است‌. و ‌اينکه‌ سه‌ اسم‌ اسامي‌ ذات‌ ‌است‌ و بقيه‌ اسماء الهي‌ اسماء صفات‌ ‌است‌ چه‌ صفات‌ كماليه‌ ذاتيه‌ مثل‌ عالم‌ و قادر وحي‌ و نحو اينها، و چه‌ صفات‌ جماليه‌ فعليّه‌ مثل‌ خالق‌ و رازق‌ و نحو اين‌ها، و چه‌ صفات‌ جلاليه سلبيّه‌ مثل‌ سبوح‌ و قدوس‌ و نحو اينها.

(لَأَكِيدَن‌َّ أَصنامَكُم‌): كيد تدبير و نقشه‌ ‌است‌ بطوري‌ ‌که‌ طرف‌ متوجه‌ نباشد ‌بر‌ ضرر و ‌اينکه‌ كيد ‌بر‌ كفار و معاندين‌ بسا واجب‌ مي‌شود بخصوص‌ مقرون‌ ‌به‌ قسم‌ ‌باشد‌ و بسا ممدوح‌ ‌است‌ مثل‌ كيد امير المؤمنين‌ ‌با‌ عمر و ‌بن‌ ‌عبد‌ ود و كيد حضرت‌ قاسم‌ ‌با‌ ازرق‌ شامي‌ و امثال‌ اينها ولي‌ ‌با‌ مؤمن‌ حرام‌ ‌است‌ ‌از‌ دو جهت‌. يكي‌ نفس‌ اضرار ‌به‌ مؤمن‌، و يكي‌ كيد ‌با‌ ‌او‌ بدون‌ توجه‌.

(بَعدَ أَن‌ تُوَلُّوا مُدبِرِين‌َ): ‌که‌ گفتند: اينها ‌در‌ روز معيني‌ عيدي‌ داشتند ‌که‌ نمرود ‌با‌ تمام‌ مشركين‌ رجالا و نساء صغارا و كبارا بيرون‌ مي‌رفتند ‌براي‌ تفريح‌ و تفرج‌ و چون‌ ‌بر‌ مي‌گشتند مي‌رفتند ‌در‌ بتكده‌ و سجده‌ ‌به‌ اصنام‌ مي‌كردند و حضرت‌ ابراهيم‌ ‌را‌ ‌هم‌ همراه‌ ‌خود‌ بردند. لكن‌ ‌در‌ اثناء طريق‌ ‌به‌ بهانه كسالت‌ و خستگي‌ برگشت‌ و رفت‌ ‌در‌ بتكده‌ و تبري‌ همراه‌ ‌خود‌ برد بنحوي‌ ‌که‌ احدي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ مطلع‌ نشود و برخورد نكند ‌که‌ مفاد لاكيدن‌ ‌است‌. و تولي‌ رو برگردانيدن‌ ‌است‌، و ادبار پشت‌ كردن‌.

199

]

(آیه 57)- ابراهیم برای این که ثابت کند این مسأله صد در صد جدی است و او بر سر عقیده خود تا همه جا ایستاده، و نتائج و لوازم آن را هر چه باشد با جان

ج3، ص175

و دل می‌پذیرد اضافه کرد: «و به خدا سوگند، در غیاب شما نقشه‌ای برای نابودی بتهایتان می‌کشم!» (وَ تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ).